صنعت سرامیک و کاشی ایران ریشه در سفال گری دارد، هنری که به 10 هزار سال پیش بازمی گردد. سفال گری به هنر استفاده و تزئین گل نپخته اطلاق می شود، اما با اختراع کوره های پخت سفال حدود 6000 سال پیش از میلاد، صنعت سرامیک و کاشی نیز شکل گرفت. این صنعت با پیشرفت هایی در کوره ها، رنگ آمیزی و لعاب کاری، تا به امروز ادامه یافته و به یکی از صنایع شناخته شده و پرکاربرد ایران تبدیل شده است.
کاشی های سرامیکی در بسیاری از آثار باستانی کشف شده اند که نشان دهنده استفاده قدیمی از خاک رس به عنوان مصالح ساختمانی است. مصریان نخستین کسانی بودند که کاشی های پخته را اختراع کردند و با این کار، مقاومت و استحکام کاشی های سفالی را افزایش دادند. پس از آن، کاشی های لعاب دار و مدرن تولید شدند که همگی بر پایه خاک رس و با استفاده از فناوری های نوین تولید میشوند.
در ایران، صنعت سرامیک تقریباً 8000 سال قدمت دارد و در بسیاری از نقاط و بناهای تاریخی این کشور، کاشی ها و سرامیک های مختلفی یافت شده اند. در آثار تاریخی قبل و بعد از اسلام، به ویژه در قرن های پنجم، ششم و هفتم هجری، از کاشی ها و سرامیک هایی با رنگ های متنوع در مکان هایی چون تخت جمشید، کاشان، مساجد و مدارس صفوی استفاده شده است.
دانش لعاب کاری از بابل به سایر نقاط ایران رایج شد و پس از اسلام، با تشویق به استفاده از ظروف سرامیکی و سفالی به جای فلزی، طلا و نقره، این صنعت رشدی نو یافت. سفال سازی و کاشی کاری برای تزئین محراب های مساجد، ضدآب کردن دیوارهای حمام، ساخت حوض و آب نما و حتی شیب بندی بام ها استفاده شد.
کاشی-سنتی-ایرانی
تاریخچه ورود سرامیک به ایران
سفال یکی از مهم ترین و قدیمی ترین دستساخته های هنری بشر است که در آغاز کار سفالگری تاکنون هم چنان پایدار مانده است. مردم سرزمین ایران به سبب موقعیت خاص جغرافیایی و قرار گرفتن بر سر راه شاهراه تمدن ها، نه تنها از نخستین سازندگان آثار سفالی بوده اند بلکه چیره دست ترین سازنده به شمار می رفته اند. در ایران در چهار منطقه مسکونی، سفالگری رواج داشته است:
سفال، یکی از باستانی ترین و مهم ترین آثار دستی هنری بشر است که از آغاز سفال گری تا کنون به پایداری خود ادامه داده است. ایرانیان، به دلیل موقعیت جغرافیایی خاص و قرار گرفتن در مسیر شاه راه های تمدن ها، نه تنها از جمله نخستین تولیدکنندگان آثار سفالی بوده اند، بلکه به عنوان مهارتمندترین سازندگان نیز شناخته شده اند. در ایران، چهار منطقهی اصلی وجود دارد که سفالگری در آن ها رواج یافته است:
- منطقه غرب کوه های زاگرس نزدیک کرمانشاهان
- کرانه های جنوبی دریای خزر
- شمال غرب آذربایجان
- جنوب شرق ایران
در حاشیه کویر و مناطق مرکزی ایران، سفال هایی با قدمتی ۸۰۰۰ ساله شناخته شده اند. قدیمی ترین نمونه های سفالی که در کاوش های باستان شناسی در ایران یافت شده اند، مربوط به گنج دره تپه در استان کرمانشاه هستند که به هشت هزاره قبل از میلاد می رسند. دیگر مکان های کشف سفال های باستانی عبارتند از: غاری در جنوب مازندران نزدیک بهشهر، منطقه زاغه در دشت قزوین، چشمه علی نزدیک تهران و تپه سیلک کاشان.
سفال هایی که از این مناطق به دست آمده اند، خشن و با مغز نرم هستند. در ساخت آن ها، موادی مانند کاه خشک و سبزیجات ریز برای افزایش چسبندگی به ترکیب اولیه آب و خاک اضافه شده است. در این دوره های اولیه، چرخ سفال گری هنوز مورد استفاده قرار نگرفته و کنترل حرارت کوره نیز امکان پذیر نبوده است، به همین دلیل سفال ها به طور کامل سخت و یکنواخت نمی شدند و گاهی مغز سفال به علت پایین بودن دمای پخت، خاکستری متمایل به سیاه باقی می مانده است. این نشانه ها مربوط به هزاره ششم قبل از میلاد هستند.
در مراحل بعدی، سفال سازی دچار تحولات بیشتری شد؛ استفاده از شن نرم و پودر شن به همراه خاک به تولید ظروف با دیواره های بسیار نازک منجر شد. در این دوره، ساخت ظروف با کف مقعر و بدنهی محدب آغاز شد.
تحول عمده دیگری در هزاره چهارم قبل از میلاد با اختراع چرخ سفال گری رخ داد که استفاده از آن در شکل دهی ظروف سفالی انقلابی نو را به همراه داشت و همزمان، تزئینات روی ظروف نیز تنوع بیشتری یافت.
کاشی-دست-ساز-باستانی
بررسی سفال و سرامیک از ابتدای 6000 سال ق.م در ایران
نمونه های یافت شده در منطقه «گنج دره» و نیز غار های «کمربند و هوتو» نشان از سفالگری در ایران در حدود 8000 سل قبل از میلاد است.
پیدایش کوره در 6000 سال ق . م . دگرگونی عظیمی در این صنعت داشته است.
شکل گیری صنعت سفالگری از 4700 سال ق.م. رخ می دهد.
اختراع چرخ سفالگری در 4000 سال ق.م. باعث افزایش تولید و سرعت فرایند می شود.
در حدود 3000 سال پیش کوره های ابتدایی در کشور شکل می گیرد شامل یک ورود و یک خروجی هوا. در این کوره ها فضایی برای قرار گیری سفال ها در آن محیا میشد . محلی که عموما به شکل گودالی در زمین بود.
از ویژگی های جذاب سفال گری ایرانی می توان به نقش و نگاری زیبا از طبیعت و یا خیال گونه از محیط نام برد.
ازشروع سال های 1500 سال ق.م. یه علت گسترش فلز سفال رونق اولیه خود را از دست داد.
کاشی-باستانی1
سفال و دوره اشکانیان
در زمان اشکانیان، برای ساخت ظروف، معمولا از چرخ سفالگری استفاده می شد، به طور کلی سفال های «عهد پارتی» (دوره اشکانی) را می توان به دو گروه «سفال های بدون لعاب» و «سفال های لعابدار» تقسیم کرد.
گفتنی است که سفال های بدون لعاب نیز خود به دو دسته «سفال های قرمز» و «سفال های خاکستری» تقسیم می شدند. سفال های خاکستری شامل کاسه، پیاله و خمرههای بزرگ است که با کف محدب و بدون تزیین ساخته شده و بعضی از ظروف نیز جلا یافته اند.
سفال های قرمز رنگ عهد اشکانی که تولید و ساخت آن بیشتر از سفالی خاکستری مرسوم بوده، به صورت کاسه، خمرهٔ بزرگ و کوزه با لبهٔ برگشته ساخته می شده است.
در دورهٔ اشکانی ساخت ساغرهای سفالین (ریتون های سفالی) به شکلی حیوانات با سفال قرمز، خاکستری و حتی نخودی رنگ نیز مرسوم بوده است، ضمن آنکه مهم ترین تحول این صنعت در عهد پارتی، توسعهٔ لعاب قلیایی است.
لعاب های سفال دورهٔ ساسانیان کماکان ادامه همان لعاب کاری اشکانی است و در این دوره رنگ های سبز و آبی همچنان متداول ترین رنگ ها بوده است.
صنعت سفالگری و ورود اسلام
با آغاز دوران اسلامی و پس از پایان عصر ساسانیان، صنعت سفالگری در ایران به مرحله جدیدی وارد شد و توجه ویژه ای به این هنر شد. تحلیل و بررسی تاریخچه سفال و سرامیک در ایران، نیازمند دقت نظر به این دوران تحولات است.
ابتدا، تولیدات سفالی در این دوران تا حدی تقلیدی از سنن گذشته بودند، اما بررسی های دقیق تر نشان دهنده تحول تدریجی و قابل توجهی در مهارت ها و ابداعات جدید در زمینه سفال، سرامیک و کاشی کاری است. در این دوره، تکنیک های نوین و طرح های خلاقانه تری به کار گرفته شدند که نشان دهنده پیشرفت قابل ملاحظه ای در این صنعت بود.
در دوره های آل بویه و دوره ساسانیان که به قرون سوم و چهارم هجری قمری تعلق دارند، سفال ها و سرامیک ها معمولاً دارای رنگ قرمز بوده و با لعاب های گلی غلیظ پوشیده می شدند. این آثار غالباً با تزیینات فرورفته زینت داده شده و سپس با لعاب های سربی به رنگ های شفاف مانند آبی، سبز و برنزی پوشانده می شدند که جلوهای براق و جذاب به آن ها می بخشید.
این دوران شاهد تکامل چشمگیری در تکنیک های سفالگری و استفاده از رنگ ها و لعاب های متنوع بود، که زمینه ساز دستاوردهای بعدی در صنعت کاشی و سرامیک ایران شد.
دوره رسیدن سلجوقیان
با ظهور سلجوقیان در اوایل قرن پنجم هجری قمری، فصل جدیدی در تاریخ هنر و صنایع دستی ایران آغاز شد. این دوران، دورانی حیاتی برای صنعت سفالگری بود که شاهد تحولات بزرگ و دگرگونیهای فوقالعاده در این حوزه بود. شهرهایی مانند نیشابور، گرگان، گنبد (جرجان)، ری و کاشان به عنوان مراکز اصلی تولید سفال و سرامیک شناخته شدند.
در این دوره، تنوع غنی و گستردهای از ظروف سفالی و سرامیک با لعاب فلزی تولید میشد که رنگهای متنوعی از طلایی کمرنگ تا قهوهای تیره داشت. این ظروف، به خاطر زیبایی نقش و مرغوبیت لعابشان، اهمیت فوقالعادهای یافتند. شهر ری در قرون سوم و چهارم هجری قمری به عنوان مهمترین مرکز تولید ظروف مینایی شناخته میشد.
کاشان نیز به دلیل تولید سفال لعاب دار که بیشتر برای تزیینات معماری استفاده می شد، شهرت داشت. این شهرت به حدی بود که برخی معتقدند کلمه «کاشی» از نام این شهر گرفته شده است. هنرمندان کاشان با استفاده از ترکیب خطوط عربی، کوفی و فارسی و اشکال تزئینی در رنگ های آبی، فیروزه ای و سفید، که گاه صاف و گاه برجسته بود، طرح های تزیینی نوینی برای کاشی ها ایجاد کردند.
از قرن پنجم تا هفتم هجری قمری، انواع و اقسام ظروف و اشیاء سفالی نظیر قاب، قدح، کاسه، بشقاب، کوزه، آبخوری، خمره، قمقمه، قندیلی، ابریق، گلدان، پیه سوز و غیره تولید و به بازار عرضه شدند. سفالگران این دوران از خمیر سفالی سفید، شبیه به خاک کائولین چینی، برای ساخت بدنه ظروف استفاده می کردند و از تکنیکها و روشهای متنوع در ساخت، نقاشی و لعاب کاری بهره می بردند، که این تنوع تکنیکی نیز به غنای هنری دوره کمک شایانی کرد.
تقسیم انواع کاشی در دوران سلجوقی
صاحب نظران، آثار دوران سلجوقی را به طور عمده به ۹ گروه متفاوت تقسیم می کنند که عبارت از:
- ظروف لعابی سفید رنگ
- ظروف دارای لعاب یک رنگ
- ظروف با نقش قالبی
- ظروف با نقش کنده کاری شده و لعاب رنگارنگ
- ظروف معروف به لعابی
- ظروف طلایی یا زرین فام
- ظروف دارای نقاشی زیر لعاب
- ظروف سرامیکی مینایی
- ظروف معروف به لاجوردی
حمله مغول ها و ورود به دوره ایلخانی
حمله مغول به ایران در قرن سیزدهم میلادی فاجعه ای مهیب به همراه داشت و به کشتار وسیع و تخریب بسیاری از شهرها منجر شد که نیشابور، ری و جرجان از جمله آن ها بودند. این شهرها نه تنها به عنوان مراکز مهم سفال سازی شناخته می شدند؛ بلکه نقاط حیاتی در تولید و پیشرفت هنرهای صناعی ایران بودند. با ویرانی های گسترده، تولید سفال و سرامیک به مانند بسیاری دیگر از حرفه ها و صنایع دچار وقفه و رکود شدیدی گردید.
با این حال، پس از دورهای از نابسامانی ها و سختی ها، با برآمدن دودمان ایلخانان، دوره ای نو در تاریخ ایران آغاز شد که در آن تلاش هایی برای بازسازی و احیای صنایع و هنرها صورت گرفت. ایلخانان که خود نیز تحت تأثیر فرهنگ و هنر چینی بودند، به حمایت از صنعتگران و هنرمندان پرداختند و به تدریج مراکز جدیدی برای سفال سازی و سرامیک در شهرهایی چون سلطان آباد، ساوه، کرمان، سلطانیه و مشهد ایجاد شد.
در آثار دوره ایلخانی، تأثیرات فرهنگ و هنر چینی به وضوح قابل مشاهده است. این تأثیرات بیشتر در طرح ها و نقوشی نمود پیدا کرد که از المان های معمول در هنر چینی؛ مانند اژدها، نیلوفر آبی و ابرهای پیچنده الهام گرفته بودند. این نوع طرح ها و نقوش به غنای بصری و تنوع هنری در سفال و سرامیک ایلخانی کمک شایانی کرد و نشاندهنده تبادل فرهنگی بین ایران و چین در آن دوران بود. این دوره نه تنها به بازیابی توانایی های تولیدی و هنری ایران کمک کرد بلکه باعث شد تا هنر ایرانی به غنای بیشتری دست یابد و در مسیر تکامل قرار گیرد.
تولیدی کاشی و سرامیک در ایران معاصر
در سالهای اخیر کارخانجات تولید کاشی و سرامیک دیوار و کف زیادی در ایران ایجاد شده اند و تحول بزرگی در این صنعت به وجود آمده است و همچنین در مورد تولید وسایل بهداشتی و ظروف چینی و کارخانه مقره سازی که در ایران فعال میباشند، توانستهاند ظرف سی سال اخیر تولید کاشی و سرامیک را از تولید کم و سنتی و نیمه صنعتی به حدود 70 میلیون متر مربع برسانند.
به دلیل زمینه ها و قابلیت های بالقوه کشور ایران در این صنعت، روند رشد پر افت و خیز اما شتابان این صنعت طی ۵۲ سال گذشته بهگونهای بوده است که از تولید ۵۰۰ هزار مترمربع در سال ۱۳۳۹
به قریب ۳۰۰ میلیون مترمربع در حال حاضر رسیده است (۶۰۰ برابر).
سرامیک-مدرن
طی دهه گذشته سه میلیارد دلار در این صنعت سرمایهگذاری شده است. هم اکنون در صنعت تولید کاشی و سرامیک و چینی بهداشتی ایران حدود ۴۰ هزار نفر به طور مستقیم اشتغال دارند و در حال حاضر بیش از ۱۰۰ شرکت در ایران در زمینه تولید انواع کاشی و سرامیک فعالیت می کنند. جهت مشاهده و خرید زیباترین و به روزترین کاشی و سرامیک می توانید از سایت سپرو کمپانی بازدید فرمایید.
بهترین مرکز خرید کاشی و سرامیک در ایران
فروشگاه سپرو کمپانی با سال ها تجربه در زمینه ساخت و ساز و نیز طراحی و اجرای دکراسیون داخلی منازل به شما دوستان و همراهان و مشتریان گرامی کمک می کند تا بهترین و مناسب ترین مصالح را برای منزل خود انتخاب و خرید نمایید.